Jednym z argumentów w tzw. sprawach frankowych, jest niedozwolony charakter części zapisów w umowach kredytów indeksowanych lub denominowanych do franka szwajcarskiego. Zapisy niedozwolone dotyczą przede wszystkim klauzuli indeksacyjnej oraz klauzul przeliczeniowych, a skutkiem jest ich niewiążący charakter od dnia zawarcia umowy. Przepisy dotyczące klauzul niedozwolonych znalazły się w prawie polskim z uwagi na treść unijnej dyrektywy w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich. Ponieważ ochrona konsumentów w dużej mierze oparta jest na przepisach europejskich, duże znaczenie w orzecznictwie polskich sądów mają orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Dnia 14 maja 2019 r. Rzecznik Generalny wydał opinię, która potwierdza zasadność roszczeń, które kredytobiorcy kierują w stosunku do banków udzielających tzw. kredytów „frankowych”.

Opinia Rzecznika Generalnego z dnia 14 maja 2019 r. została wydana w związku z zadaniem przez Sąd Okręgowy w Warszawie pytania prejudycjalnego w sprawie toczącej się przeciwko Raiffeisen Bank International AG z siedzibą w Wiedniu, prowadzący działalność w Polsce w formie oddziału pod nazwą Raiffeisen Bank International AG Oddział w Polsce, dawniej Raiffeisen Bank Polska SA z siedzibą w Warszawie.

Sprawa dotyczy kredytu indeksowanego do franka szwajcarskiego,  udzielonego w oparciu o umowę z dnia 14 listopada 2008 r.

Wskazany powyżej kredyt był więc wyrażony w walucie polskiej. Następnie wypłata kredytu również nastąpiła w złotych, natomiast bank w dniu uruchomienia wyraził saldo kredytu we frankach szwajcarskich, w oparciu o ustalony przez bank kurs kupna waluty.

Raty kredytu były wyrażone we frankach szwajcarskich. W dniu wymagalności rat, bank pobierał je z rachunku prowadzonego w złotych według kursu sprzedaży z tabel kursowych banku.

Kredytobiorcy wnieśli do Sądu Okręgowego w Warszawie pozew o stwierdzenie nieważności umowy kredytu, opierając roszczenie na nie uczciwym charakterze mechanizmu indeksowania. Bank nie zgadzał się z argumentacją kredytobiorców, natomiast Sąd odsyłający uważa, że warunki przewidziane w odnośnej umowie, ze względu na ich nieuczciwy charakter, nie wiążą kredytobiorców. Następnie wskazuje on, że po usunięciu tych warunków niemożliwe jest określenie kursu walut, a zatem i wykonanie umowy.

Pytania prejudycjalne

Sąd Okręgowy w Warszawie zadał do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej następujące pytania:

„1)      Czy jeśli skutkiem uznania określonych postanowień umownych, określających sposób spełnienia świadczenia przez strony (jego wysokość), za nieuczciwe warunki umowne w rozumieniu dyrektywy [Rady] 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich miałby być niekorzystny dla konsumenta upadek całej umowy, możliwe staje się wypełnienie luk w umowie nie w oparciu o przepis dyspozytywny stanowiący jednoznaczne zastąpienie nieuczciwego warunku, ale w oparciu o przepisy prawa krajowego, które przewidują uzupełnienie skutków czynności prawnej wyrażonych w jej treści również przez skutki wynikające z zasad słuszności (zasad współżycia społecznego) lub ustalonych zwyczajów?

2)      Czy ewentualna ocena skutków upadku całej umowy dla konsumenta powinna następować przy uwzględnieniu okoliczności istniejących w chwili jej zawarcia, czy też w chwili zaistnienia sporu pomiędzy stronami odnośnie do skuteczności danej klauzuli (powołania się przez konsumenta na jej abuzywność) i jakie ma znaczenie stanowisko wyrażane w toku takiego sporu przez konsumenta?

3)      Czy możliwe jest utrzymanie w mocy postanowień stanowiących w myśl norm dyrektywy 93/13/EWG nieuczciwe warunki umowne, jeśli przyjęcie takiego rozwiązania byłoby w chwili rozstrzygania sporu obiektywnie korzystne dla konsumenta?

4)      Czy uznanie za nieuczciwe postanowień umownych określających wysokość i sposób spełnienia świadczenia przez strony może prowadzić do sytuacji, w której ustalony na podstawie treści umowy z pominięciem skutków nieuczciwych warunków kształt stosunku prawnego odbiegać będzie od objętego zamiarem stron w zakresie obejmujących główne świadczenie stron, w szczególności – czy uznanie za nieuczciwe postanowienia umownego oznacza, że możliwe jest dalsze stosowanie innych, nieobjętych zarzutem abuzywności postanowień umownych, określających główne świadczenie konsumenta, których uzgodniony przez strony kształt (wprowadzenie ich do umowy) był nierozerwalnie związany z zakwestionowanym przez konsumenta postanowieniem?”.

Stanowisko Rzecznika Generalnego TSUE

Rzecznik Generalny zaproponował, aby Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej odpowiedział na zadane powyżej pytania w następujący sposób:

1)      Artykuł 1 ust. 2 i art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG stoją na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy uzupełnił luki w umowie – w zakresie nieuczciwych warunków umowy określających sposób i wysokość świadczenia, które prowadzą do niekorzystnego dla konsumenta upadku umowy – w drodze odwołania się do przepisów prawa krajowego o charakterze ogólnym, które przewidują, że treść czynności prawnej jest uzupełniana przez skutki wynikające z zasad słuszności lub ustalonych zwyczajów, i które nie są zatem przepisami o charakterze dyspozytywnym.

2)      Sąd krajowy, w oparciu o prawo krajowe, zobowiązany jest wskazać moment, w którym należy dokonać oceny skutków stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku, mając na uwadze, w braku wyraźnych wskazówek ustawowych, że interes konsumenta, jaki należy rozważyć, to interes istniejący w momencie rozstrzygnięcia. Ponadto wola konsumenta, który uważa, że stwierdzenie nieważności całej umowy nie jest dla niego niekorzystne, przeważa nad wdrożeniem systemu ochrony, takiego jak zastąpienie nieuczciwego warunku i utrzymanie umowy w mocy.

3)      Dyrektywa 93/13/EWG sprzeciwia się, w przypadku braku wyraźnej woli w tym zakresie ze strony samego konsumenta, utrzymaniu w mocy nieuczciwych warunków umownych, które w chwili rozstrzygnięcia sporu są obiektywnie korzystne dla konsumenta.

4)      Do sądu krajowego, na podstawie prawa krajowego i zgodnie z prawem Unii, należy dokonanie oceny w zakresie kwalifikacji nieuczciwego charakteru warunku oraz przedmiotu umowy, w celu ustalenia, czy możliwe jest utrzymanie w mocy umowy pozbawionej nieuczciwych warunków.

Stanowisko Rzecznika Generalnego jest dużo bardziej rozbudowane. Z istotnych kwestii przedstawionych w opinii należy wskazać, że zdaniem Rzecznika Generalnego TSUE:

• w przypadku stwierdzenia przez sąd, że określony warunek ma charakter niedozwolony sąd nie jest uprawniony do zmiany treści warunku. Dyrektywa nie pozwala więc na uregulowanie prawa krajowego, które pozwalałoby sądowi krajowemu na uzupełnianie umowy poprzez zmianę treści warunku (pkt 31 Opinii);
• zastąpienie nieuczciwego warunku umownego przepisem krajowym o charakterze dyspozytywnym TSUE dopuścił tylko jeżeli spełnione są dwie przesłanki: po pierwsze, gdy zaniechanie stosowania warunku uznanego za nieuczciwy oznacza, na mocy prawa krajowego, unieważnienie całej umowy, oraz po drugie, jeżeli unieważnienie tej umowy naraża konsumenta na szczególnie niekorzystne konsekwencje (pkt 34 Opinii);
• w sytuacji postawienia konsumenta przez sąd przed wyborem: a) upadku całej umowy; b) utrzymania umowy w mocy poprzez jej uzupełnienia, jeżeli kredytobiorca oświadcza, że preferuje upadek umowy, to drugi z warunków wskazanych powyżej przestaje istnieć. Sąd nie może wiec uznać wbrew woli konsumenta, że upadek jest dla konsumenta niekorzystny (pkt 67 Opinii);
• jeżeli upadek umowy byłby szkodliwy dla konsumenta, wskazany powyżej wyjątek pozwalający na „uzupełnienie” w umowie „luk” powstałych w związku ze stosowaniem klauzul niedozwolonych pozwoliłby sądowi na interwencję polegającą na uzupełnieniu luk w umowie, co jednak musi ograniczać się do zastąpienia nieuczciwego warunku postanowieniem odzwierciedlającym przepis normatywny o charakterze dyspozytywnym, z wykluczeniem jakiegokolwiek miejsca na interpretację lub inwencję (pkt 77 Opinii);
• należy uznać, że 1 ust. 2 i art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 stoją na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy uzupełnił luki w umowie – w zakresie nieuczciwego warunku umowy – w drodze odwołania się do przepisów prawa krajowego o charakterze ogólnym, które nie są przepisami o charakterze dyspozytywnym;
• interesy konsumenta, które sąd krajowy musi wziąć pod uwagę, to interesy istniejące w momencie wydawania wyroku, a nie te, które kierowały konsumentem w chwili zawierania umowy (pkt 63 Opinii);
• rola sądu krajowego sprowadza się więc do stwierdzenia, czy określony zapis umowy jest niedozwolony, następnie poinformowania konsumenta o konsekwencjach uznania zapisu za niedozwolony oraz o ustaniu związania konsumenta określonym warunkiem umownym (pkt 85 Opinii);
• wobec braku wyraźnej woli konsumenta sąd nie może zatem utrzymać w mocy nieuczciwego warunku, nawet jeśli uważa, że to rozwiązanie jest korzystniejsze dla konsumenta (pkt 87 Opinii).

Powyższa opinia potwierdza więc dotychczasowe orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w zakresie skutków stosowania przez przedsiębiorców klauzul niedozwolonych.

Abuzywność klauzul indeksacyjnych oraz przeliczeniowych stosowanych przez banki w kredytach „frankowych” potwierdzał już również wielokrotnie Sąd Najwyższy (więcej na ten temat wyroków Sądu Najwyższego możesz przeczytać m.in. tutaj).

Z całością Opinii Rzecznika Generalnego możesz się zapoznać w tym miejscu.

Więcej na temat kredytów frankowych oraz możliwych do podjęcia działań prawnych możesz przeczytać tutaj.