W dzisiejszej publikacji wyjaśnimy czym jest według składów orzekających sądowy dział spadku oraz przybliżymy istotę postępowania sądowego o dział spadku. Skupimy się również na innych zagadnieniach związanych z działem spadku, postępowaniami działowymi, o których traktują ciekawe tezy składów orzekających. Tytułem wstępu musimy wyjaśnić, że tego typu sprawy (postępowania działowe) stanowią coraz większą ilość zagadnień, które w naszej ocenie wymagają szerszego ich przybliżenia oraz skomentowania. To właśnie przegląd aktualnego orzecznictwa sądowego jest jednym z najlepszych sposobów, aby wyjaśnić w praktyczny sposób zawiłe zagadnienia prawne – szczególnie związane z postępowaniami działowymi, których w Polsce jest coraz więcej.

Co to jest sądowy dział spadku i czym powinien kierować się sąd w postępowaniu działowym?

„Dokonując działu spadku, sąd powinien co do zasady kierować się wolą spadkodawcy co do sposobu działu majątku spadkowego, ale nie jest wolą taką związany. Wola spadkodawcy może stanowić tylko jedną z okoliczności podlegających uwzględnieniu przy rozważaniu sposobu podziału, o czym jednak decyduje wynik łącznej oceny całokształtu okoliczności istniejących w dacie orzekania.” – tak postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2023 r., sygn. akt: I CNP 189/22.

Jaka jest istota postępowania działowego?

„Istotą postępowania o dział spadku jest ustalenie przez sąd z urzędu składu i wartości spadku ulegającego podziałowi (art. 684 k.p.c.), przy uwzględnieniu, że zgodnie z art. 1038 § 1 k.c. sądowy dział spadku powinien obejmować cały spadek i jedynie z ważnych powodów może być ograniczony do części spadku. Co więcej postępowanie o dział spadku ma kompleksowy charakter i zgodnie z art. 686 k.p.c. sąd rozstrzyga w nim także o istnieniu zapisów zwykłych, których przedmiotem są rzeczy lub prawa należące do spadku, jak również o wzajemnych roszczeniach pomiędzy współspadkobiercami z tytułu posiadania poszczególnych przedmiotów spadkowych, pobranych pożytków i innych przychodów, poczynionych na spadek nakładów i spłaconych długów spadkowych. Podkreślenia wymaga, że w zakresie tych dodatkowych roszczeń zachodzi prekluzja i nie mogą być one dochodzone po prawomocnym zakończeniu postępowania o dział spadku. Stanowi o tym art. 688 k.p.c., zgodnie z którym do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące zniesienia współwłasności, a w szczególności art. 618 § 2 i 3 k.p.c. W dziale spadku następuje wreszcie zaliczenie na schedy spadkowe dokonanych przez spadkodawcę darowizn (art. 1039 i dalsze k.c.). Rzeczą sądu w postępowaniu o dział spadku jest uzyskanie od spadkobierców informacji co do ich wieku, zawodu, stanu rodzinnego oraz danych co do ich zarobków i majątku, a także zarobków i majątku małżonka. Spadkobiercy winni też wyjaśnić, w jaki sposób korzystali ze spadku dotychczas, jak również podać inne okoliczności, które mogą mieć wpływ na rozstrzygnięcie, co każdy ze współspadkobierców ma otrzymać ze spadku (ar. 682 k.p.c.) – tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 7 lipca 2016 r., sygn. akt: I ACa 397/16.

Jaki jest wpływ wielkości udziału w nieruchomości w kontekście postępowania działowego?

„Wielkość udziału w nieruchomości może mieć znaczenie dla sposobu jej podziału (…), lecz nie może sama przez się rozstrzygać o sposobie takiego podziału.” – tak postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3 października 1980 r., sygn. akt: III CRN 180/80.

Czy zbycie udziału w spadku bez zachowania wymaganej formy jest ważne?

„Zbycie spadku, jak również udziału w spadku bez zachowania formy notarialnej jest nieważne (art. 1052 § 3 k.c.). Natomiast oświadczenia spadkobiercy w postępowaniu działowym, że przekazuje swój udział w spadku innemu spadkobiercy, nie można uznać za zbycie spadku, lecz za wniosek uczestnika postępowania wyrażający jego wolę co do sposobu dokonania działu przez sąd.” – tak postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3 października 1980 r., sygn. akt: III CRN 180/80.

Czy sąd jest związany wolą spadkodawcy co do sposobu działu majątku spadkowego?

„Dokonując działu spadku, sąd powinien co do zasady kierować się wolą spadkodawcy co do sposobu działu majątku spadkowego, ale nie jest wolą taką związany, natomiast w świetle przepisów art. 211 i art. 212 § 2 k.c. podstawowym sposobem zniesienia współwłasności jest podział fizyczny rzeczy. W postępowaniu sądowym o dział spadku i zniesienie współwłasności, w braku podstaw do wydania postanowienia na podstawie zgodnego wniosku uczestników (art. 687 k.p.c.), w oparciu o odesłanie zawarte w art. 688 k.p.c., stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące zniesienia współwłasności, a w szczególności art. 618 § 2 i 3 k.p.c. Ponadto zastosowanie mają przepisy art. 619 § 2 k.p.c. oraz art. 621-625 k.p.c. Podział w oparciu na treści zgodnego wniosku uczestników postępowania co do proponowanego przez nich sposobu dokonania wyjścia ze współwłasności powinien odbywać się przy uwzględnieniu jego zgodności z prawem, zasadami współżycia społecznego. Ponadto podział taki nie może naruszać w sposób rażący interesu osób uprawnionych.” – tak postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 kwietnia 2021 r., sygn. akt: II CSKP 16/21.

Czy podział rzeczy ma pierwszeństwo jako sposób zniesienia współwłasności w postępowaniu działowym?

„Przepisy kodeksu cywilnego ustanawiają pierwszeństwo podziału rzeczy jako sposobu zniesienia współwłasności. Jeżeli zniesienie współwłasności następuje na mocy orzeczenia sądu, w przypadku braku zgodnego wniosku zainteresowanych oraz gdy podział fizyczny jest niedopuszczalny, czy sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy lub pociąga za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenia jej wartości, uprawnione jest skorzystanie z innych sposobów wyjścia ze współwłasności, w postaci przejęcia majątku lub podział cywilny (zob. postanowienie Sądu Najwyższego: z 30 października 1978 r., III CRN 214/78; z 15 czerwca 2000 r., II CKN 1061/98; z 8 maja 2001 r., IV CKN 369/00; z 4 czerwca 2003 r., I CKN 447/01; z 8 maja 2008 r., V CSK 14/08). Natomiast oddalenie wniosku o dział spadku i zniesienie współwłasności, dopuszczalne jest w wypadku, gdy brak uprawnienia wnioskodawcy jest oczywisty i wynika już z treści wniosku. Takie rozstrzygnięcie uznawane jest za dopuszczalne, również gdy zawarte we wniosku żądanie dokonania działu spadku (zniesienia współwłasności) może w wyjątkowych okolicznościach zostać uznane jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (zob. postanowienia Sądu Najwyższego: z 3 grudnia 1966 r., sygn. akt: III CR 301/66, OSNC 1967, Nr 12, poz. 220 i z 19 maja 1997 r., sygn. akt: I CKU 55/97, Prok. i Pr. 1997, Nr 10, poz. 38; uchwała Sądu Najwyższego z 24 stycznia 2007 r., sygn. akt: III CZP 117/06, OSNC 2007, Nr 11, poz. 165) – tak postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 kwietnia 2021 r., sygn. akt: II CSKP 16/21.

Jaki jest wpływ zawarcia umowy o dział spadku podczas toczącego się postępowania spadkowego?

„Spadkobiercy mogą w toku postępowania o dział spadku zawrzeć umowę o dział spadku. Jeżeli ta umowa jest ważna, sąd umarza postępowanie o dział spadku. Umowa o dział spadku może być sporządzona także w formie ugody sądowej w postępowaniu o dział spadku.” – tak uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 kwietnia 1963 r., sygn. akt: III CO 12/63.

Jaki jest zakres weryfikacji wniosku w postępowaniu działowym prowadzonym przez sąd?

„Zgodny wniosek spadkobierców co do sposobu działu spadku podlega weryfikacji sądu co do jego zgodności z prawem, z zasadami współżycia społecznego oraz co do tego, czy nie narusza w sposób rażący interesu osób uprawnionych. Pozytywne stwierdzenie jednej z trzech wymienionych okoliczności stanowi przeszkodę do dokonania działu spadku we wskazany sposób rodzącą potrzebę stosownej jego modyfikacji.” – tak postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 1993 r., sygn. akt: III CRN 12/93.

Czy możliwe jest w postępowaniu o dział spadku przyznać należne spłaty w formie dożywotnich świadczeń w naturze?

„W postępowaniu o dział spadku możliwe jest, na zgodny wniosek osób zainteresowanych, przyznać należne spłaty w postaci dożywotnich świadczeń w naturze. Jeśli chodzi o formy zastępujące spłatę uznać należy za możliwe stosowanie w drodze analogii art. 908 k.c.” – tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 24 lipca 2019 r., sygn. akt: I ACa 818/18.

Czy możliwe jest połączenie w jednym postępowaniu sprawy o dział spadku ze sprawą o zniesienie współwłasności i sprawy o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej?

„Artykuł 689 k.p.c. zezwala na połączenie w jednym postępowaniu sprawy o dział spadku ze sprawą o zniesienie współwłasności i sprawą o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej. Gdy w skład spadku wchodzi udział w majątku, który był objęty wspólnością małżeńską, i wcześniej nie doszło do przesądzenia ewentualnych zwrotów z tytułu nakładów, wydatków oraz innych świadczeń z majątku wspólnego na majątek odrębny lub odwrotnie, połączenie w jednym postępowaniu działu spadku z podziałem majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej jest konieczne. Dopóki bowiem nie nastąpi przesądzenie wspomnianych zwrotów, nie jest możliwe – a według art. 684 k.p.c. konieczne – ustalenie składu i wartości dzielonego spadku.” – tak postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 marca 2024 r., sygn. akt: III CZ 208/23.

„Gdy w skład spadku wchodzi udział w majątku, który był objęty wspólnością małżeńską, i wcześniej nie doszło do przesądzenia ewentualnych zwrotów z tytułu nakładów, wydatków oraz innych świadczeń z majątku wspólnego na majątek odrębny lub odwrotnie, połączenie w jednym postępowaniu działu spadku z podziałem majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej jest konieczne. Dopóki bowiem nie nastąpi przesądzenie wspomnianych zwrotów, nie jest możliwe, nieodzowne według art. 684 k.p.c., ustalenie składu i wartości dzielonego spadku. Przepis art. 689 k.p.c. przewiduje możliwość połączenia w jednym postępowaniu działu spadku i zniesienia współwłasności, co jednak w związku z art. 567 § 3 k.p.c. dotyczy także podziału majątku wspólnego po ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej.” – tak wyrok Sądu Okręgowego w Suwałkach z dnia 22 października 2019 r., sygn. akt: I Ca 355/19.

Czy możliwy jest dział spadku i podział majątku wspólnego w jednym postępowaniu? Ciąg dalszy rozważań.

„Połączenie spraw o podział majątku wspólnego i o dział spadku ze sprawą o podział majątku wspólnego spółki cywilnej może nastąpić wyłącznie na podstawie art. 219 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.”. (…) „Niezamieszczenie w postanowieniu reformatoryjnym sądu drugiej instancji, wydanym w sprawie o podział majątku wspólnego i o dział spadku, rozstrzygnięcia w przedmiocie rozliczeń z tytułu posiadania rzeczy za oznaczony okres, oznacza brak substratu zaskarżenia, uniemożliwiający wniesienie skargi kasacyjnej. Brak ten może być usunięty jedynie w drodze uzupełnienia postanowienia.”. (…) „Dział spadku i podział majątku wspólnego mogą być połączone w jednym postępowaniu, jeżeli cały majątek spadkowy lub poszczególne rzeczy wchodzące w jego skład stanowią współwłasność z innego tytułu niż dziedziczenie. Odpowiednie zastosowanie mają przy tym przepisy o zniesieniu współwłasności (art. 688 k.p.c., art. 567 § 3 k.p.c.). Skład i wartość spadku podlegającego działowi oraz majątku wspólnego podlegającego podziałowi ustala sąd (art. 684 k.p.c., art. 684 w zw. z art. 567 § 3 k.p.c.). Skład i stan ustalany jest według chwili jego otwarcia, a wartość według cen z chwili dokonywania działu. Jeżeli zatem po sporządzeniu opinii przez biegłych, na skutek wydłużonego terminu dalszego postępowania, nastąpiła zmiana wartości składników spadku i majątku wspólnego sąd zarówno pierwszej, jak i drugiej instancji obowiązany jest do przeprowadzenia dowodu z uzupełniającej opinii biegłych (art. 286 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Ponadto niezbędne jest potwierdzenie przez biegłego jej aktualności, jeżeli upłynął przewidziany w u.g.n. ustawowy termin umożliwiający jej wykorzystanie w sprawie.” – tak postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 2016 r., sygn. akt: V CSK 254/15.

Czym jest rozstrzygnięcie częściowe w postępowaniach o dział spadku?

„Stanowiąc o „podziale rzeczy” przepis art. 211 k.c. obejmuje podział w sensie fizycznym, tj. poprzez stworzenie nowych dwu lub więcej rzeczy z jednej istniejącej dotychczas. Tym samym podział prowadzi każdorazowo do powstania nowego dobra prawnego, które – co do zasady – stanowi po zniesieniu współwłasności przedmiot wyłącznego prawa jednego z dotychczasowych współwłaścicieli. Podział taki powinien być dokonany wówczas, gdy nie pozostaje sprzeczny z przepisami ustawy bądź ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy ani nie pociąga za sobą istotnej zmiany rzeczy lub znacznego zmniejszenia jej wartości. W takich bowiem przypadkach rzecz może zostać przyznana stosownie do okoliczności jednemu ze współwłaścicieli z obowiązkiem spłaty pozostałych albo sprzedana stosownie do przepisów k.p.c. (art. 212 § 2 k.c.).”. (…) „Dopuszcza się, przy odpowiednim zastosowaniu art. 317 § 1 k.p.c., wydanie postanowienia częściowego w sprawach o dział spadku, jeżeli stanowi przyznanie danego przedmiotu lub prawa jednemu ze spadkobierców (por. także art. 1044 k.c.) z obowiązkiem spłaty pozostałych (art. 212 w związku z art. 1035 k.c.), gdy zatem rozstrzyga całościowo co do objętego działem spadku składnika, rozliczając go kompleksowo między wszystkimi spadkobiercami, a także podziału majątku wspólnego, w zakresie obejmującym niektóre składniki majątku pod warunkiem, że postanowienie takie musi zawierać całkowite rozstrzygnięcie kwestii o przyznaniu tego składnika jednemu z uczestników oraz definitywne rozliczenie z tego tytułu. W przypadku stwierdzenia zasiedzenia składnika masy jako sposób pierwotnego, a nie pochodnego nabycia prawa własności, wykluczona jest możliwość objęcia go podziałem i eliminuje obowiązek rozliczeń między następcami prawnymi osób, którym przysługiwał on uprzednio.”. (…) „Wydanie rozstrzygnięcia częściowego jest zależne od oceny sądu, który nie jest w tym zakresie związany wnioskiem strony. Wówczas w zakresie nieobjętym orzeczeniem postępowanie toczy się dalej, zaś samo orzeczenie częściowe powinno obejmować część żądania, która nadaje się do rozstrzygnięcia (tamże). Przyjmuje się ponadto, iż niedopuszczalne jest wydanie wyroku (odpowiednio – postanowienia) częściowego co do kwestii, odnośnie do której orzeczenie powinno zostać wydane równocześnie z rozstrzygnięciem o głównym przedmiocie postępowania. Wskazuje się, iż niedopuszczalność wydania wyroku wstępnego wynikać może z przepisów prawa materialnego, które kreują zależność pewnych obowiązków stron stosunków prawnych.” – tak postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 maja 2021 r., sygn. akt: V CSKP 29/21.