Ogólną zasadą, która przyświeca prawu spadkowemu, jest dążenie do zachowania majątku zmarłego w możliwie najbliższej rodzinie, podzielonego w równomiernym stopniu. Tyle mówi teoria. Praktyka pokazuje, że dzieje się różnie. Bardzo często zdarza się, że osoby ustawowo uprawnione do uzyskania spadku otrzymują jedynie niewielką część majątku. Wówczas mogą się ubiegać o zachowek. Kiedy się należy i jak obliczyć, ile wynosi? Wyjaśniamy.

Co to jest zachowek?

Zachowek jest instytucją prawa spadkowego. Powstała ona, aby chronić interesy najbliższych spadkobierców w sytuacji, gdy ich krewny przepisze majątek na mocy testamentu lub przed śmiercią dokona poważnych darowizn. Chodzi o to, aby uniknąć sytuacji uprzywilejowania jednej osoby uprawnionej do otrzymania spadku kosztem innych.

Kiedy należy się zachowek?

Zachowek należy się w sytuacji, gdy dana osoba byłaby uprawniona do dziedziczenia po zmarłym na podstawie ustawy (art. 931 i następne kodeksu cywilnego), ale ten:

• zostawił testament, w wyniku którego doszło do zmiany sposobu podziału majątku (np. zapisuje go jednemu z dzieci, a ma ich kilkoro),
• jeszcze za życia dokonał znaczących darowizn – np. przepisał samochód na bliskiego przyjaciela czy jedno z dzieci.

Do zachowku są uprawnione wyłącznie osoby spokrewnione ze zmarłym. Zazwyczaj są to: współmałżonek i/lub dzieci (oraz ich zstępni, czyli wnuki, prawnuki itp., ale prawo dalszych zstępnych uaktywnia się dopiero w sytuacji braku ich wstępnych, tj. np. rodziców w stosunku do dzieci), a także – w określonych przypadkach – jego rodzice (prawo to uaktualnia się, gdy brak zstępnych). Ta ostatnia sytuacja pojawia się wówczas, gdy osoba zmarła nie miała dzieci zstępnych (dzieci lub wnuków).

Przykład 1. Pan Kowalski jest wdowcem i ma trójkę dzieci: syna i dwie córki. Jeszcze za życia przepisuje majątek na jednego syna. Po śmierci pana Kowalskiego prawo do dziedziczenia ustawowego uzyskuje cała trójka dzieci. Córki mają prawo domagać się zachowku od swojego brata.

Uwaga! Roszczenie o zachowek można wysunąć maksymalnie przez okres 5 lat od śmierci spadkodawcy. Po tym terminie będzie ono przedawnione. Należy mieć przy tym na uwadze, że dla skutecznego przerwania przedawnienia należy skierować pozew do sądu, natomiast przygotowanie pozwu wymaga w często skomplikowanych sprawach o zachowek dłuższego czasu. 

Przeczytaj również: Czy należy mi się zachowek po rodzicach lub dziadkach?

Kiedy nie należy się zachowek?

Zachowek nie należy się osobom, które nie byłyby uprawnione do spadku na drodze prawnej. Oznacza to, że nie mogą sobie do niego rościć prawa np. bliscy przyjaciele czy osoby, które pozostawały w konkubinacie ze zmarłym.

Zachowek nie będzie się również należał:

• spadkobiercom wydziedziczonym lub uznanym za niegodnych dziedziczenia,
• spadkobiercom, którzy odrzucili spadek lub zrzekli się dziedziczenia,
• małżonkom spadkodawcy, co do których spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione,
• wnukom (i kolejnym zstępnym), jeśli ich rodzice zrzekli się prawa do dziedziczenia (chyba, że umowa stanowi inaczej), 

Ile wynosi zachowek?

Wysokość zachowku nie jest równa udziałowi, który przysługiwałby spadkobiercy w ramach dziedziczenia na drodze prawnej. Co do zasady zachowek wynosi ½ wartości udziału, który przysługiwałby danej osobie po zmarłym krewnym. Ale uwaga! W przypadku osób trwale niezdolnych do pracy lub małoletnich ta wartość wynosi 2/3 udziału, który przysługiwałby w spadku – jest więc wyższa.

Warto jednak pamiętać, że do obliczenia tego, ile wynosi zachowek, należy brać również pod uwagę darowizny oraz zapisy windykacyjne wykonane przez spadkodawcę (w praktyce należy brać przede wszystkim pod uwagę darowizny).  brana jest pod uwagę cały substrat spadku. 

Wyliczając podstawę do obliczenia zachowku, należy odliczyć od niej długi, które wchodzą w skład masy spadkowej.

Zachowek – ile lat po darowiźnie jej wartość wlicza się w wysokość schedy spadkowej?

Jeżeli darowizna została przekazana osobie nieuprawnionej do dziedziczenia na podstawie ustawy (tzn. np. przyjacielowi, konkubentowi, rodzeństwu czy chrześniakom), wlicza się do wysokości substratu spadku będącego podstawą do ustalenia zachowku przez okres 10 lat. Jeżeli od momentu przekazania majątku do chwili śmierci spadkodawcy minęło więcej niż 10 lat, darowizna nie wchodzi do masy spadkowej.

Jeśli zaś darowiznę otrzymała osoba uprawniona do otrzymania spadku na drodze ustawowej (czyli np. dziecko lub współmałżonek), nie ma znaczenia moment, w którym została ona przekazana. Mogło to nastąpić nawet kilkadziesiąt lat wcześniej.

Jak obliczyć zachowek – przykłady

Podsumowując powyższe wyjaśnienia, aby policzyć, ile wynosi zachowek, należy:

1. ustalić, komu przysługiwałby spadek na drodze dziedziczenia ustawowego,
2. wyliczyć, na jakie części zostałby podzielony spadek,
3. obliczyć, ile wynosi substrat spadku – a więc suma majątku pozostawionego po zmarłym (minus długi), darowizny przekazane przez niego za życia,
4. wyliczyć, ile wynosi zachowek według wzoru:

wysokość substratu spadku x część spadku przysługująca na mocy ustawowej x 1/2 w przypadku osób dorosłych lub 2/3 w przypadku małoletnich lub trwale niezdolnej do pracy

1. odjąć od wysokości przysługującego zachowku wartość ewentualnych składników majątkowych podarowanych przez zmarłego, odziedziczonych po zmarłym, bądź przekazanych w formie zapisu.

Przykład 2. Pozostańmy przy przykładzie pana Kowalskiego i jego dzieci opisanego wcześniej. Załóżmy, że pan Kowalski był właścicielem mieszkania o wartości 200 000 zł. Dodatkowo miał samochód o wartości 50 000 zł. Ten majątek przekazał za życia synowi, ale nie wydziedziczył córek ani nie uznał ich niegodnymi otrzymania spadku. Po jego śmierci do podziału pozostało jeszcze 30 000 zł gotówki – brat podzielił tę kwotę na 3 i przekazał każdej z sióstr po 10 000 zł.

Na drodze ustawowej każdemu z dzieci przysługiwałaby 1/3 majątku ojca. Każda z córek, która chce wyliczyć, ile wynosi zachowek musi to zrobić następująco:

1. Łączna wysokość substratu spadku po ojcu to 200 000 zł + 50 000 zł + 30 000 zł = 280 000 zł.
2. Na drodze dziedziczenia ustawowego każdemu z dzieci przysługiwałaby 1/3 majątku. Dlatego należy pomnożyć wysokość substratu przez ten ułamek: 280 000 zł * 1/3 = 93 330 zł.
3. Wartość bazowa zachowku to połowa powyższej kwoty, czyli: 93 330 zł/2 = 46 665 zł.
4. Kwotę tę należy pomniejszyć o 10 000 zł, które każda z córek otrzymała już w spadku.

Ostateczna wysokość zachowku, do którego prawo może sobie rościć każda z córek, to 36 665 zł.

Dokonanie tych wyliczeń nie jest jednak zawsze tak proste – sprawy majątkowe mogą być bardzo zawiłe. Dlatego większość osób korzysta w takiej sytuacji z pomocy prawnika. Więcej informacji na ten temat można uzyskać również w naszej kancelarii.