Po śmierci bliskich krewnych pojawia się wiele formalności do załatwienia, a także – czasami niełatwe – kwestie spadkowe do rozwiązania. Jeśli małżonek i/lub dzieci (a w niektórych okolicznościach również wnuki i/lub rodzice) osoby zmarłej czują się nieodpowiednio potraktowane w zakresie dziedziczonego majątku, to być może mogą uzyskać zachowek. Co to jest, kiedy i komu się należy zachowek, jak się go oblicza i czy istnieje coś takiego, jak przedawnienie zachowku? O tych i innych zagadnieniach w poniższym artykule…
Spis treści
Co to jest zachowek?
Zachowek jest swego rodzaju „narzędziem”, które może zostać wykorzystane przez ściśle określonych w prawie spadkowym spadkobierców, tj. osoby uprawnione do zachowku, które dziedziczyłyby z ustawy w danym wypadku, ale
- zostały pominięte w testamencie
- lub zapisano im część spadku niepokrywającą zachowku
- albo ich spadek przedstawia niższą wartość z uwagi na wykonane przez spadkodawcę przed śmiercią darowizny, czy też wykonane zapisy windykacyjne.
Z założenia więc instytucja zachowku ma „przywracać sprawiedliwość” w kwestii podziału i dziedziczenia dóbr, do którego uprawnione są konkretne grupy osób: małżonkowie i dzieci spadkodawcy, a w niektórych sytuacjach wnuki lub rodzice spadkodawcy.
Jest wiec możliwe, że pomimo odziedziczenia przez kogoś części majątku zmarłego i tak osobie uprawnionej do zachowku przysługuje roszczenie o zapłatę (np. od współspadkobierców lub obdarowanych) sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia lub uzupełnienia zachowku.
Komu się należy zachowek?
Zgodnie z obowiązującym prawem, zachowek należy się:
- w pierwszej kolejności dzieciom (przysposobionym) i małżonkowi zmarłego;
- w drugiej kolejności prawo do zachowku uzyskują wnukowie spadkodawcy, przy czym wnuk spadkodawcy będzie miał prawo do zachowku wtedy, gdy jego rodzic, a dziecko spadkodawcy umrze przed spadkodawcą (ewentualnie m.in. jeśli dziecko spadkodawcy zostanie uznane za niegodne dziedziczenia lub odrzuciło spadek z ustawy);
- i w końcu prawo do zachowku przysługuje też rodzicom spadkodawcy, jeśli nie miał on zstępnych albo zmarli przed otwarciem spadku (ewentualnie są traktowani jakby nie dożyli otwarcia spadku).
Kto jest pozbawiony prawa do zachowku?
Uprawnienie do zachowku nie przysługuje:
- spadkobiercy uznanemu za niegodnego;
- małżonkowi, w stosunku do którego spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione;
- małżonkowi spadkodawcy pozostającemu w separacji;
- spadkobiercy, który zrzekł się dziedziczenia;
- spadkobiercy, który odrzucił spadek w ramach dziedziczenia ustawowego;
- spadkobiercy wydziedziczonemu.
W pewnych szczególnych sytuacjach należy m.in. wskazać, że:
- nie ma też prawa do zachowku wnuk w sytuacji, w której jego rodzic jest wyłączony od dziedziczenia testamentem negatywnym;
- niegodność dziedziczenia nie rozciąga się na dzieci niegodnego;
- dzieci zrzekającego się dziedziczenia, co do zasady, zostają pozbawione prawa do zachowku, chyba że w umowie o zrzeczenie się dziedziczenia postanowi się inaczej;
- dzieci odrzucającego spadek nie są w oparciu o to odrzucenie pozbawione prawa do zachowku.
Sprawdź również: Przedwczesne odrzucenie spadku
Ile wynosi zachowek i jak go obliczyć?
W określaniu kwotowej czy procentowej wysokości zachowku zwykle pomaga prawnik, bo obliczenia nie w każdym przypadku są łatwe i oczywiste. Zachowek jest częścią udziału spadkowego, który przypadłby danemu spadkobiercy w przypadku dziedziczenia ustawowego. Jest to odpowiednio – połowa lub, jeżeli osoba uprawniona do zachowku jest małoletnia albo trwale niezdolna do pracy – dwie trzecie. A jak obliczyć wspomniany udział spadkowy?
Przede wszystkim należy ustalić kto/ile osób jest uprawnionych do dziedziczenia danego majątku. Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
Następnie należy ustalić tzw. substrat zachowku, który składa się ze stanu czystego spadku wraz z darowiznami (nie wszystkimi – więcej niżej) oraz zapisami windykacyjnymi dokonanymi przez spadkodawcę (przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń). Ustalenie substratu zachowku wymaga omówienia z prawnikiem innych okoliczności, które mogą mieć wpływ na wysokość roszczenia o zachowek (np. ponadprzeciętne koszty wychowania lub wykształcenia, które zmarły poniósł na osobę uprawnioną do zachowku).
Teraz należy wykonać mnożenie substratu zachowku przez ułamek (1/2 lub 2/3) stanowiący odpowiednią część udziału spadkowego, co pozwoli ustalić należną wysokość zachowku.
W celu ustalenia należnego roszczenia o zachowek od kwoty ustalonej w powyższy sposób należy odjąć korzyści, jakie uzyskał uprawniony od zmarłego, tj. zwłaszcza majątek uzyskany w drodze darowizny, w postaci powołania do spadku bądź w postaci zapisu. Ile wynosi substrat zachowku? Przykład…
Jeśli w spadku po osobie zmarłej pozostaje powiedzmy mieszkanie będące wyłączną własnością zmarłego, warte 300 tys. zł, oraz kredyt do spłacenia w wysokości 100 tys. zł, a do tego spadkodawca za życia dokonał (na rzecz nieuprawnionej do dziedziczenia po nim osoby, na przykład brata) darowizny w kwocie (lub o wartości) 40 tys. zł, substrat zachowku wylicza się w następujący sposób: 300 tys. zł minus 100 tys. zł plus 40 tys. zł, co daje 240 tys. zł.
Trzymając się tego przykładu, załóżmy, że zmarły pan Kowalski miał żonę i dwoje dorosłych dzieci. Jeśli nie zostawił testamentu, w którym decyduje inaczej, ustawowo każdej z tych trzech osób (jego żonie i dwojgu dorosłym dzieciom) należy się po jednej trzeciej majątku. Jeżeli jednak pan Kowalski zostawił testament, w którym wszystko zapisuje żonie, o zachowek mogą ubiegać się jego dzieci, a jeśli dzieci nie żyją lub odrzuciły spadek – to jego wnuki.
Zachowek po rodzicach
Ile wynosi zachowek po ojcu, gdy matka żyje, jak w powyższym przykładzie? Każde z dwojga pełnoletnich i zdolnych do pracy dzieci Kowalskiego może liczyć na 1/6 (ustawowo powinni dziedziczyć po 1/3, ale prawo do zachowku dla pełnoletniego i zdolnego do pracy stanowi 1/2 majątku, który byłby dziedziczony przy dziedziczeniu ustawowym) udziału w substracie zachowku, który wynosi 240 tys. zł. W przytaczanej sytuacji oznacza to prawo każdej z tych osób do domagania się zapłaty przez małżonkę zmarłego kwoty 40 tys. zł.
Przeczytaj również: Wydziedziczenie dzieci
Zachowek po dziadkach
O zachowek po dziadku może też ubiegać się wnuk czy wnuczka pana Kowalskiego. Jest to możliwe w sytuacji, gdy jego lub jej rodzic (będący dzieckiem zmarłego Kowalskiego) już nie żyje, został wydziedziczony lub na przykład odrzucił spadek po ojcu.
Darowizny doliczane do zachowku
Obliczając zachowek nie dolicza się do spadku drobnych darowizn (co wymaga indywidualnej oceny, np. w kontekście majątku spadkodawcy), ani darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty (licząc wstecz od otwarcia spadku) w stosunku do osób, które nie są spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. W przypadku spadkobierców albo uprawnionych do zachowku nie występuje ograniczenie dziesięciu lat.
Pewne szczególne regulacje dotyczą również ustalania zachowku należnego zstępnym (dzieciom lub wnukom), jak również małżonkowi.
Czy zachowek może się przedawnić?
Ile jest czasu od ogłoszenia testamentu zmarłego, na to, aby skierować sprawę o zachowek do sądu? Termin jest dość długi, bo prawo do wysuwania roszczeń o zachowek przedawnia się po 5 latach.
Zachowek a zapis windykacyjny
Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu zapisu.
Darowizna a zachowek
Jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku.
Poczynienie darowizny przez spadkodawcę (za jego życia) nie chroni osoby obdarowanej przed roszczeniami o zachowek wysuwanymi po śmierci spadkodawcy przez jego ustawowych spadkobierców. Nie bierze się tu oczywiście pod uwagę mało znaczących, „drobnych kwot” czy „zwykłych prezentów”, jak również m.in. darowizn poczynionych przez zmarłego przed więcej niż dziesięciu laty na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny.
Trzeba mieć również na względzie, że w pierwszej kolejności należy się domagać zachowku lub uzupełnienia zachowku od ostatnio obdarowanej osoby.
Zachowek a testament notarialny
Prawa do zachowku testament nie zmienia. Niezależnie od tego, czy spadkodawca sporządził testament własnoręczny, czy też jego ostatnia wola została spisana u notariusza – w testamencie notarialnym – nieujęci w nim i nie zaspokojeni w inny sposób ustawowi spadkobiercy co do zasady są uprawnieni do otrzymania zachowku.
Z uwagi na bardzo złożony charakter roszczeń o zachowek, w każdej tego typu sprawie rekomendujemy kontakt z profesjonalnym pełnomocnikiem, który pomoże w ustaleniu wielu istotnych kwestii związanych z określeniem należnej kwoty pieniężnej.
Potrzebujesz pomocy w sprawie zachowku? Skontaktuj się z kancelarią.