Klauzula ograniczająca odpowiedzialność ubezpieczyciela w umowie ubezpieczenia majątkowego – zagadnienie w oparciu o wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 sierpnia 2016 r., sygn. akt: II CSK 743/15 oraz wyroku Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 2015 r., sygn. akt: V CSK 470/14.

W dzisiejszej publikacji z cyklu przeglądu ciekawych wyroków Sądu Najwyższego, przybliżymy zagadnienie związane z klauzulami ograniczającymi odpowiedzialność ubezpieczyciela w umowie ubezpieczenia majątkowego. Całość zagadnienia zostanie przeanalizowana przez pryzmat aktualnego stanowiska, które zostało zaprezentowane przez skład orzekający w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 sierpnia 2016 r., sygn. akt: II CSK 743/15 oraz wyroku Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 2015 r., sygn. akt: V CSK 470/14.

Czy klauzule ograniczające odpowiedzialność ubezpieczyciela w umowie ubezpieczenia majątkowego wymagają wyraźnego i znanego ubezpieczającemu postanowienia umownego?

W ubezpieczeniach majątkowych regułą powinno być świadczenie ubezpieczyciela w wysokości poniesionej szkody będącej skutkiem wypadku ubezpieczeniowego, a granicę odpowiedzialności powinna stanowić suma ubezpieczenia, odpowiadająca wysokości składki jako świadczenia wzajemnego ubezpieczającego (art. 824 § 1 w związku z art. 805 § 1 i § 2 pkt 1 k.c.). Dlatego wszelkie klauzule ograniczające odpowiedzialność ubezpieczyciela w umowie ubezpieczenia majątkowego, w tym zwłaszcza klauzula proporcjonalności jego świadczenia w stosunku do rzeczywistej wartości przedmiotu ubezpieczenia (wartości odtworzeniowej nowej) stanowią wyjątek od wskazanej zasady i wymagają wyraźnego i znanego ubezpieczającemu postanowienia umownego, na które się godzi, także wtedy, gdy ograniczenie takie znajduje się w ogólnych warunkach umów przygotowanych przez ubezpieczyciela i akceptowanych przez ubezpieczającego.” – tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 sierpnia 2016 r., sygn. akt: II CSK 743/15.

Co, jeżeli klauzula proporcjonująca wysokość odszkodowania nie była indywidualnie uzgodniona z konsumentem (ubezpieczającym)?

„Niedozwolona jest klauzula umowna zawarta w ogólnych warunkach umów ubezpieczenia majątkowego ustalonych przez ubezpieczyciela, ograniczająca jego odpowiedzialność za szkodę będącą skutkiem wypadku ubezpieczeniowego proporcjonalnie do wartości przedmiotu ubezpieczenia i sumy ubezpieczenia, jeżeli ubezpieczającym jest konsument, z którym ta klauzula nie została indywidualnie uzgodniona, a kształtuje jego prawa w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco narusza jego interesy (art. 385(1) § 1 w związku z art. 385(2), 385(4), 805 § 1 i 2 pkt 1 oraz art. 824 § 1 k.c.” – tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 sierpnia 2016 r., sygn. akt: II CSK 743/15.

Dlaczego czynniki obiektywne i subiektywne są tak ważne przy ocenie przyczynienia się do powstania szkody?

„Obniżenie przez ubezpieczyciela – w wyniku zastosowania zasady proporcji – wysokości odszkodowania poniżej umówionej sumy ubezpieczenia może naruszać art. 824 § 1 k.c. Wypłacone odszkodowanie ubezpieczeniowe nie zrekompensuje wówczas ubezpieczonemu poniesionej faktycznie szkody, co wcale nie oznacza generalnego zwolnienia ubezpieczyciela z obowiązku wypłaty odszkodowania w wysokości odpowiadającej określonej w umowie sumie ubezpieczenia. Zastosowanie w takiej sytuacji przez ubezpieczyciela tzw. zasady proporcji musiałoby oznaczać, że pomimo określenia w umowie sumy ubezpieczenia w wysokości powodującej niedoubezpieczenie mienia w dacie zawarcia umowy, odszkodowanie ubezpieczeniowe nigdy nie mogłoby osiągnąć poziomu sumy ubezpieczenia, będącej przecież elementem wyznaczającym kalkulację wysokości składki ubezpieczeniowej.” – tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 2015 r., sygn. akt: V CSK 470/14.

Czy zawsze zasadne jest uznanie klauzuli proporcjonalności za dopuszczalną w stosunkach prawnych ubezpieczyciela z ubezpieczonym konsumentem?

„W ubezpieczeniach majątkowych regułą powinno być świadczenie ubezpieczyciela w wysokości poniesionej szkody będącej skutkiem wypadku ubezpieczeniowego, a granicę odpowiedzialności powinna stanowić suma ubezpieczenia, odpowiadająca wysokości składki jako świadczenia wzajemnego ubezpieczającego (art. 824 § 1 w związku z art. 805 § 1 i § 2 pkt 1 k.c.). Dlatego wszelkie klauzule ograniczające odpowiedzialność ubezpieczyciela w umowie ubezpieczenia majątkowego, w tym zwłaszcza klauzula proporcjonalności jego świadczenia w stosunku do rzeczywistej wartości przedmiotu ubezpieczenia (wartości odtworzeniowej nowej) stanowią wyjątek od zasady i wymagają wyraźnego i znanego ubezpieczającemu postanowienia umownego, na które się godzi, także wtedy, gdy ograniczenie takie znajduje się w ogólnych warunkach umów przygotowanych przez ubezpieczyciela i akceptowanych przez ubezpieczającego. Jeżeli można uznać za zawsze dopuszczalne umowne wprowadzenie wyjątku od reguły zawartej w art. 824 § 1 k.c. i poprzez klauzulę proporcjonalności zredukowanie odszkodowania ubezpieczeniowego należnego ubezpieczającemu w relacji sumy ubezpieczenia do wartości przedmiotu ubezpieczenia (wartości odtworzeniowej nowej), na co pozwala art. 824 § 1 in principio k.c., to nie jest zasadne uznanie takiej klauzuli za zawsze dopuszczalną w stosunkach prawnych ubezpieczyciela z ubezpieczonym konsumentem. Wynika to z zawartych w kodeksie cywilnym przepisów o niedozwolonych postanowieniach umownych w obrocie konsumenckim, a więc w relacjach umownych przedsiębiorcy z konsumentem (art. 221, art. 431, art. 3851-3853 k.c.), mających odpowiednie zastosowanie w niniejszej sprawie na podstawie art. 805 § 4 k.c.” – tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 października 2014 r., sygn. akt: III CSK 302/13.