Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wydał w dniu 29 kwietnia 2021 r. wyrok w sprawie C‑19/20 prowadzonej przeciwko bankowi BPH S.A. Sprawa dotyczyła wykładni przepisów dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, tj. przede wszystkim tzw. klauzul niedozwolonych, które często występują w umowach kredytów indeksowanych lub denominowanych do franka szwajcarskiego (lub innych walut obcych). Więcej na temat wyroku TSUE przeczytasz w dalszej części wpisu.

Umowa konsumentów z bankiem BPH S.A.

Sprawa będąca podstawą postępowania przed TSUE dotyczyła umowy kredytu, którą konsumenci zawarli w 2008 r. z poprzednikiem prawnym Banku BPH S.A. Wartość kredytu była wyrażona w złotych (PLN), ale indeksowana do franka szwajcarskiego.

Zgodnie z postanowieniami umowy kredytu spłata miała się odbywać w złotych, przy czym raty kredytowe miały być obliczane w oparciu o kurs sprzedaży CHF powiększany o marżę sprzedaży waluty stosowaną przez bank (umowa nie określała podstaw ustalania marży przez bank).

Kwestię ustalania kursów walut przez bank regulował paragraf 17 umowy o następującym brzmieniu:

Paragraf 17 umowy kredytu stanowi:

1. Do rozliczenia transakcji wypłat i spłat kredytów stosowane są odpowiednio kursy kupna/sprzedaży dla kredytów hipotecznych udzielonych przez bank walut zawartych w ofercie banku obowiązujących w dniu dokonania transakcji.

2. Kursy kupna określa się jako średnie kursy złotego do danych walut ogłoszone w tabeli kursów średnich NBP minus marża kupna.

3. Kursy sprzedaży określa się jako średnie kursy złotego do danych walut ogłoszone w tabeli kursów średnich NBP plus marża sprzedaży.

4. Do wyliczenia kursów kupna/sprzedaży dla kredytów hipotecznych udzielanych przez bank stosuje się kursy złotego do danych walut ogłoszone w tabeli kursów średnich NBP w danym dniu roboczym skorygowane o marże kupna/sprzedaży banku.

5. Obowiązujące w danym dniu roboczym kursy kupna/sprzedaży dla kredytów hipotecznych udzielanych przez Bank walut zawartych w ofercie Banku określane są przez Bank po godz. 15.00 poprzedniego dnia roboczego i wywieszane są w siedzibie Banku oraz publikowane na jego stronie internetowej […].

Kredytobiorcy ponadto 7 marca 2011 r. zawarli z bankiem aneks, który zawierał, po pierwsze, postanowienia opisujące sposób wyliczenia marży Banku BPH. Po drugie, aneks ten przewidywał, że kredytobiorcy będą odtąd uprawnieni do spłaty kredytu w wybranej przez siebie walucie indeksacji, czyli franku szwajcarskim, w którą mogą zaopatrywać się również na wolnym rynku.

Sąd Okręgowy w Gdańsku (sąd odsyłający) twierdził, że warunki dotyczące indeksacji udzielonego kredytu oraz zasad ustalania kursu waluty, w której kredyt podlega spłacie, odnoszą się do głównego przedmiotu umowy. W zakresie, w jakim sąd ten twierdzi, że warunki te zostały zredagowane w sposób zrozumiały i jasny oraz że dłużnicy zrozumieli ich zakres i skutki, co potwierdzili składając na piśmie stosowne oświadczenie wobec Banku BPH, nie można powoływać się na nieuczciwy charakter tych warunków. Natomiast ten sam sąd uznaje te warunki umowy za nieuczciwe w zakresie, w jakim pozwalają Bankowi BPH na pobieranie marży związanej z transakcją kupna i sprzedaży waluty obcej. Ponieważ metoda ustalenia tej marży nie została sprecyzowana w pierwotnej umowie kredytu, sąd odsyłający wywiódł z tego, że wspomniana marża powoduje znaczącą nierównowagę, ze szkodą dla konsumenta.

Pytania prejudycjalne Sądu Okręgowego w Gdańsku XV Wydział Cywilny

1)  Czy art. 3 ust. 1 i 2 w zw. z art. 4 ust. 1 w zw. z art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy […] 93/13 […] winien być rozumiany w ten sposób, że sąd krajowy ma obowiązek stwierdzenia nieuczciwości (w rozumieniu art. 3 ust. 1 [tej] dyrektywy) warunku umowy zawartej z konsumentem także wówczas, gdy w dacie orzekania na skutek dokonanej przez strony w formie aneksu zmiany treści umowy warunek został zmieniony tak, że nie ma charakteru nieuczciwego, a stwierdzenie nieuczciwości warunku w jego pierwotnym brzmieniu może skutkować upadkiem (unieważnieniem) całej umowy?

2) Czy art. 6 ust 1 w zw. z art. 3 ust. 1 i 2 zdanie 2 oraz art. 2. dyrektywy […] 93/13 […] winien być rozumiany w ten sposób, że zezwala sądowi krajowemu na stwierdzenie nieuczciwości tylko niektórych elementów warunku umownego dotyczącego ustalanego przez bank kursu wymiany waluty, do której indeksowany jest udzielony konsumentowi kredyt (tak jak w postępowaniu głównym), tj. przez eliminację zapisu dotyczącego ustalanej jednostronnie i w niejasny sposób marży banku będącej składową kursu wymiany, a pozostawienie jednoznacznego postanowienia odnoszącego się do średniego kursu banku centralnego (Narodowego Banku Polskiego), co nie rodzi potrzeby zastąpienia wyeliminowanej treści jakimkolwiek przepisem prawa, a skutkować będzie przywróceniem rzeczywistej równowagi pomiędzy konsumentem a przedsiębiorcą, choć zmieni istotę zapisu dotyczącego spełnienia świadczenia przez konsumenta, z korzyścią dla niego?

3) Czy art. 6. ust. 1. w związku z art. 7 ust. 1. dyrektywy […] 93/13 […] należy rozumieć w ten sposób, że nawet w sytuacji wprowadzenia przez ustawodawcę krajowego środków zapewniających zapobieganie stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków umownych, takich jak badane w postępowaniu głównym, poprzez wprowadzenie przepisów nakładających na banki obowiązek szczegółowego określania sposobów i terminów ustalania kursu wymiany walut, na podstawie którego wyliczana jest kwota kredytu, rat kapitałowo‑odsetkowych oraz zasad przeliczania na walutę wypłaty albo spłaty kredytu, interes publiczny sprzeciwia się stwierdzeniu nieuczciwości tylko niektórych elementów warunku umownego w sposób opisany w pytaniu drugim?

4) Czy brak obowiązywania umowy, o którym mowa w art. 6 ust. 1 dyrektywy […] 93/13 […], stanowiący rezultat wyłączenia nieuczciwych warunków umownych, określonych w art. 2 lit. a) w związku z art. 3 [rzeczonej] dyrektywy, należy rozumieć w ten sposób, że jest to sankcja, która może nastąpić jako rezultat konstytutywnego orzeczenia sądu wydanego na wyraźne żądanie konsumenta, z konsekwencjami od momentu zawarcia umowy, tj. ex tunc, a roszczenia restytucyjne konsumenta i przedsiębiorcy stają się wymagalne wraz z uprawomocnieniem się wyroku?

5) Czy art. 6 ust. 1 dyrektywy […] 93/13 […] w związku z art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej z dnia 30 marca 2010 r. (Dz.U. 2010, C 83, s. 389) należy rozumieć w ten sposób, że nakłada on na sąd krajowy obowiązek informowania konsumenta, który zgłosił żądanie stwierdzenia nieważności umowy w związku z eliminacją warunków nieuczciwych, o skutkach prawnych takiego rozstrzygnięcia, w tym także o możliwych roszczeniach restytucyjnych przedsiębiorcy (banku), nawet nie zgłoszonych w danym postępowaniu, a także takich, których zasadność nie jest jednoznacznie przesądzona, nawet w sytuacji, gdy konsument jest reprezentowany przez zawodowego pełnomocnika?

Stanowisko TSUE

Stanowisko Trybunału jest bardzo rozległe, ale w uzasadnieniu wyroku wskazano m.in., że:

• co do zasady, nieuczciwe warunki zawarte w umowach z konsumentami nie powinny być wiążące dla konsumenta (pkt 42 wyroku);
• sąd rozpatrujący sprawę nie powinien więc stosować wobec kredytobiorcy będącego konsumentem nieuczciwych warunków, chyba, że konsument wyrazi wolę w zakresie ich stosowania (pkt 44 oraz pkt 46);
• konsument może odstąpić od powoływania się na nieuczciwy charakter określonych zapisów (np. poprzez zawarcie aneksu), ale takie odstąpienie musi być oparte na dobrowolnej i świadomej zgodzie (pkt 48 oraz pkt 49) – zawierając aneks, który np. wprowadzał zasady ustalania kursów walut obcych konsument musiał mieć wyraźną wolę wyłączenia swojego uprawnienia do kwestionowania określonych zapisów zawartych w umowie pierwotnej;
• w sytuacji, w której klauzula niedozwolona doprowadziła do uzyskania przez bank świadczeń nienależnych, kredytobiorca ma prawo dochodzenia tych kwot (pkt 51);
• odnośnie skutków stosowania klauzul niedozwolonych wskazano, że co do zasady umowa w pozostałej części powinna nadal obowiązywać strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków (pkt 53) – zdaniem strony powodowej wykonywanie takich umów jest wysoce utrudnione, a wręcz niemożliwe (zwłaszcza w przypadku rozpoczęcia płaty w walucie CHF);
• sąd krajowy powinien niestosować nieuczciwego warunku (pkt 66). Gdyby sąd krajowy mógł zmieniać nieuczciwe warunki (nawet poprzez uprawnienie z przepisu krajowego) to takie uprawnienie przyczyniłoby się do wyeliminowania zniechęcającego skutku wywieranego na przedsiębiorców przez zwykły brak stosowania takich nieuczciwych warunków wobec konsumentów, ponieważ nadal byliby oni zachęcani do stosowania rzeczonych warunków, wiedząc, że nawet gdyby miały być one unieważnione, to jednak umowa mogłaby zostać uzupełniona w niezbędnym zakresie przez sąd krajowy, tak aby zagwarantować w ten sposób interes rzeczonych przedsiębiorców (68);
• niemożliwym jest utrzymanie nieuczciwego warunku w mocy poprzez usunięcie elementów przesądzających o jego nieuczciwym charakterze (pkt 70);
• Jedynie gdyby element klauzuli indeksacyjnej rozpatrywanego w postępowaniu głównym kredytu hipotecznego dotyczący marży Banku BPH stanowił zobowiązanie umowne odrębne od innych postanowień umownych, które mogłoby być przedmiotem zindywidualizowanego badania jego nieuczciwego charakteru, sąd krajowy mógłby go usunąć (pkt 71);
• to sąd orzekający powinien ustalić skutek „luk” w umowie spowodowanych stosowaniem przez bank klauzul niedozwolonych, tj. czy np. brak klauzuli indeksacyjnej powinien spowodować nieważność całej czynności prawnej, czy też tylko brak podstaw do wyrażenia salda kredytu w walucie obcej, np. CHF (pkt 85) – w tym miejscu TSUE odniosło się do wyroku z dnia 3 października 2019 r., Dziubak, C‑260/18 – pkt 43.

Całość wyroku możesz poznać tutaj.

Podsumowanie

Stanowisko Trybunału jest istotne we wszystkich sprawach frankowych, ale ma duże znaczenie zwłaszcza w procesach, które opierają się na wzorcu umowy kredytu stosowanego przez GE Money Bank S.A.

Wskazany powyżej wzorzec zawierał w § 17 zapisy, które kwestię ustalania kursów walut obcych przez bank opierały na kursach średnich Narodowego Banku Polskiego oraz bliżej nieokreślonych marżach kupna lub sprzedaży ustalanych oraz stosowanych przez bank.

Z omawianego orzeczenia wynika jednak zdaniem prawników Kancelarii Lexperiens, że niemożliwym jest dzielenie § 17 ust. 2 lub § 17 ust. 3 wzorca umowy GE Money Bank S.A. (poprzednika prawnego Banku BPH S.A.) na część „dozwoloną: oraz część „niedozwoloną”. W sytuacji, w której Sąd w procesie potwierdzi abuzywność zapisów indeksacyjnych oraz przeliczeniowych powinno dojść do sytuacji, w której wskazane zapisy nie powinny wiązać kredytobiorców od dnia zawarcia umowy kredytu.

Bez znaczenia w niniejszej sytuacji są ewentualne zawarte przez kredytobiorców z bankiem aneksy (chyba, że kredytobiorcy zawierali aneks z pełną wolą oraz wiedzą w zakresie zastąpienia klauzul niedozwolonych zapisami prawidłowymi – co w omawianym przypadku nie miało miejsca).

Abuzywność określonych zapisów może natomiast rodzić różne skutki prawne, to jest zarówno nieważność całej umowy, jak również konieczność rozliczania umowy od początku z pominięciem klauzul indeksacyjnych oraz przeliczeniowych (tzw. „odfrankowienie”).

W sprawach kredytów powiązanych z walutą obcą należy mieć jednak na względzie, że zapisy umów kredytowych, jak również procedury zawierania takich umów dają szersze podstawy do wykazywania nieważności, niż tylko same klauzule niedozwolone (pod tym linkiem możesz zapoznać się z wyrokiem ustalającym nieważność umowy kredytu GE Money Bank S.A.).

Więcej na temat spraw przeciwko bankom udzielającym tzw. „kredytów frankowych” możesz przeczytać tutaj.