Dzisiejsza publikacja traktuje o ważnym postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 2023 r., sygn. akt: II CSKP 1401/22, w którym skład orzekający odniósł się do kwestii orzekania o nierównych udziałach w majątku wspólnym małżonków. Tytułem wyjaśnienia wskazujemy, że przedmiotowe postanowienie zostało opublikowane w dniu 13 lutego 2024 r. Poniższe rozważania zostaną oparte o przywołane postanowienie Sądu Najwyższego oraz przepisy ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2023 r. poz. 2809) – zw. dalej: „k.r.o.”.
Które podstawy prawne były istotne w przedmiotowym postanowieniu?
W art. 43 § 1 k.r.o została wyrażona zasada, że oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. Odstępstwo od tej zasady przewidziano w art. 43 § 2 zd. 1 k.r.o., stanowiącym, że z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku.
Ważne stanowisko Sądu Najwyższego w zakresie oceny spełnienia przesłanki „ważnych powodów” oraz „stopnia przyczynienia się każdego z małżonków do powstania majątku wspólnego”
Podążając za stanowiskiem zaprezentowanym przez skład orzekający w postanowieniu SN należy wskazać, że: „Fakt przypisania winy rozkładu pożycia może być jednak istotny także wówczas, gdy nie występuje podobnie wyrazista zależność między podstawami ustalenia winy, świadczącej o „ważnych powodach”, i wielkością zgromadzonego majątku, tzn. gdy orzeczenie rozwodu z winy współmałżonka nastąpiło z uwagi na naruszenie pozostałych obowiązków małżeńskich. Okoliczność, że wystąpienie „ważnych powodów” stwarza możliwość badania stopnia przyczynienia się do powstania majątku wspólnego, nie oznacza, że same „ważne powody” muszą mieć kontekst majątkowy, a przesłanka winy uzyskuje znaczenie tylko wówczas, gdy chodzi o winę w niepowiększaniu lub pomniejszaniu majątku wspólnego. Przeciwnie, skoro w art. 43 § 2 zd. 1 k.r.o. ważne powody nie zostały ograniczone odwołaniem się konkretnie do aspektów ekonomicznych, to mogą być wiązane z różnymi okolicznościami, które sąd w sprawie o podział majątku uzna za istotny czynnik odstąpienia od reguły równych udziałów małżonków w majątku wspólnym, w tym także z orzeczeniem rozwodu z wyłącznej winy drugiego współmałżonka spowodowanej naruszeniem obowiązków pozbawionych konotacji ekonomicznej. Skoro bowiem określone, zawinione zachowanie doprowadziło do rozpadu małżeństwa, a tym samym otwarło prawną możliwość i życiową potrzebę dokonania podziału majątku, to nie powinno być ono pozostawione bez adekwatnej reakcji systemu prawa.”.
Cytując dalej należy zgodzić się ze stanowiskiem, że: „Bierne lub marnotrawne postępowanie małżonka, np. w razie jego alkoholizmu i związanego z tym niepodejmowania pracy czy wydatkowania środków majątkowych na używki, może wpływać na osłabienie, a finalnie zerwanie więzi emocjonalnej, fizycznej i gospodarczej. Jednocześnie natomiast może – w perspektywie majątkowej – w realny sposób godzić w wielkość dorobku oraz wpływać na strukturę pochodzenia składników współtworzących majątek wspólny – w przeważającym stopniu lub wręcz wyłącznie wskutek pracy i zaangażowania drugiego ze współmałżonków. W takim przypadku odpowiednie aspekty tego zachowania oraz skutków, które ono wywołało, powinny być rozważane w kontekście wystąpienia ważnych powodów, a jeśli ta przesłanka okaże się spełniona – na etapie badania stopnia przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego. Gdyby zatem w wyniku postawy współmałżonka, który nie wypełniał obowiązku współdziałania dla dobra rodziny, doszło do zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego, to fakt zawinionego doprowadzenia do rozkładu pożycia może być uznany za ważny powód w rozumieniu art. 43 § 2 k.r.o., natomiast ekonomiczne aspekty takiego zachowania, wpływające na dysproporcję w stopniu przyczyniania się, powinny być rozważane pod kątem ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym – w ramach drugiego etapu sekwencyjnie badanych podstaw zastosowania art. 43 § 2 zd. 1 k.r.o.”.
Podsumowanie
Z przywołanego postanowienia należy wyciągnąć ważne wnioski na przyszłość:
- Sąd Najwyższy wskazał, że z wykładni art. 43 § 2 zd. 1 k.r.o. wynika, iż wskazane w tym przepisie przesłanki ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, tj. ważne powody oraz nierówny stopień przyczynienia się do powstania majątku wspólnego, powinny być badane sekwencyjnie. Najpierw dokonywana jest ocena, czy zaistniały ważne powody, a jeśli ocena ta wypadnie pozytywnie, to sąd, na żądanie jednego z małżonków, określa rozmiar udziałów w majątku wspólnym z pominięciem normatywnie wprowadzonej zasady równości. W ramach badania podstaw zastosowania art. 43 § 2 zd. 1 k.r.o. oba te etapy analizy powinny być traktowane jako odrębne, tzn. mające swój własny przedmiot, a ponadto następujące po sobie w określonym porządku;
- Dodatkowo okoliczność, że wystąpienie ważnych powodów stwarza możliwość badania stopnia przyczynienia się do powstania majątku wspólnego, nie oznacza, że powody te muszą mieć charakter majątkowy. Mogą one odnosić się do sfery stosunków zarówno majątkowych, jak i niemajątkowych, a jedynym ograniczeniem jest to, że za ważny powód nie może zostać uznane samo tylko nierówne przyczynienie się do powstania majątku wspólnego. Na tle okoliczności sprawy wskazano, że ważnym powodem przemawiającym za ustaleniem nierównych udziałów w majątku wspólnym mogło być orzeczenie rozwodu z wyłącznej winy wnioskodawczyni (w tym przypadku chodziło o niewierność małżeńską).
